Nowelizacja postępowania cywilnego, która weszła w życie w dniu 20 marca 2007r. przynosi kilka istotnych zmian w procedurze spraw gospodarczych. Celem tych zmian jest przyspieszenie rozpoznawania spraw gospodarczych.

Obecnie czas oczekiwania na rozstrzygnięcie sporu pomiędzy przedsiębiorcami w Polsce wynosi przeciętnie ok. 1.000 dni. Pod tym względem, według badań Banku Światowego, Polska zajmuje szóste miejsce od końca, na około 140 zbadanych krajów.

Wprowadzone zmiany przede wszystkim kładą nacisk na zdyscyplinowanie stron procesu i ograniczenie możliwości kreowania strategii postępowania. Zgłaszanie przez strony nowych dowodów i okoliczności będzie dodatkowo obostrzone terminem. Skrócone zostają terminy zawieszenia postępowania, a stronom i ich pełnomocnikom przeciągającym proces w złej wierze grozić będzie kara grzywny.

Znacznie zaostrzono rygory wobec przedsiębiorców występujących w procesie bez profesjonalnego pełnomocnika. Pisma procesowe przedsiębiorców, które nie spełniają warunków formalnych podlegają automatycznemu zwrotowi. Niespełnienie warunków formalnych pisma procesowego może polegać na braku wymaganych elementów w treści pisma, złożeniu pisma bez użycia formularza urzędowego, braku wymaganych załączników, w tym wezwania dłużnika do dobrowolnego spełnienia świadczenia lub reklamacji. W zarządzeniu o zwrocie Sąd wskaże przedsiębiorcy braki, którymi było dotknięte jego pismo oraz pouczy o możliwości uzupełnienia braków pisma i ponownego jego wniesienia. Pismo uzupełnione i wniesione w terminie tygodniowym od doręczenia zarządzenia o zwrocie wywołuje te same skutki, jakby zostało wniesione prawidłowo już za pierwszym razem.

W gorszej sytuacji znajdują się zawodowi pełnomocnicy procesowi. Wadliwe pismo procesowe od adwokata lub radcy prawnego podlega zwrotowi bez możliwości uzupełnienia braków formalnych i ponownego wniesienia w terminie tygodnia. Pismo takie można oczywiście poprawić i złożyć w sądzie ponownie, ale nie będzie ono traktowane tak, jakby było wniesione prawidłowo już za pierwszym razem. Rozwiązanie to może być szczególnie bolesne w przypadku spraw gospodarczych składanych do sądu na granicy terminu przedawnienia. Jeżeli pozew wniesiony przez zawodowego pełnomocnika zostanie zwrócony po upływie terminu przedawnienia, to przedsiębiorca nie uchroni się już od skutków związanych z przedawnieniem (por. art. 4798a §3 kodeksu postępowania cywilnego).

Kolejnym środkiem dyscyplinującym przedsiębiorców i ich zawodowych pełnomocników w procesie gospodarczym jest obostrzenie zasad prekluzji dowodowej (tj. zamknięty termin powoływania nowych twierdzeń i dowodów w sprawie). Dotychczas strony procesu były zobowiązane do podania wszystkich twierdzeń oraz dowodów na ich poparcie w pozwie lub odpowiedzi na pozew, pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku postępowania (por. art. 47912 kodeksu postępowania cywilnego). Ustawodawca dopuszczał jednak możliwość powołania takich twierdzeń i dowodów, jeżeli strona wykaże, że ich powołanie w pozwie lub odpowiedzi na pozew nie było możliwe albo że potrzeba powołania wynikła później. Omawiana nowelizacja wprowadza w tym zakresie dodatkowe obostrzenie ; nie zgłoszone wcześniej twierdzenia i dowody mogą być powołane najpóźniej w terminie dwutygodniowym od dnia, w którym powołanie ich stało się możliwe lub wynikła potrzeba ich powołania.

Nowelizacja zmierza do ograniczenia postępowania do pozwu i odpowiedzi na pozew. Po nowelizacji, sąd gospodarczy może wydać wyrok na posiedzeniu niejawnym nie tylko, gdy pozwany uznał powództwo, ale również, gdy na podstawie złożonych przez strony dokumentów, w tym wniesionych środków zaskarżenia sąd uzna, że przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne. Wydanie wyroku na posiedzeniu niejawnym będzie jednak niedopuszczalne, jeżeli strona w pierwszym piśmie procesowym złoży wniosek o przeprowadzenie rozprawy. Jeżeli jednak pozwany uznał powództwo, to sąd może wydać wyrok bez przeprowadzenia rozprawy pomimo, że powód wnosił o jej odbycie. 

Nowelizacja wprowadza również środki służące zapobieganiu przewlekłości postępowania, w przypadku gdy sprawa jest rozpoznawana na rozprawie. W praktyce często zdarza się odraczanie rozpraw z powodu nagłych zdarzeń, takich jak choroba lub wypadek strony lub jej pełnomocnika. Informacje o tych zdarzeniach są oczywiście przekazywane do sądu w ostatnim momencie przed rozprawą, co uniemożliwia zweryfikowanie ich prawdziwości. Po wejściu w życie nowych przepisów, sąd może skazać na grzywnę stronę lub jej pełnomocnika, jeżeli powołali się w złej wierze na nieprawdziwe okoliczności, które skutkowały odroczeniem rozprawy.

Przyspieszenie postępowania gospodarczego ma nastąpić również poprzez ograniczenie możliwości rozszerzania postępowania lub wszczynania kolejnych spraw. Nie będzie można występować z nowymi roszczeniami w trakcie procesu ani wytaczać tzw. powództwa wzajemnego (gdy pozwany zgłasza własne roszczenia wobec powoda). Pozwany będzie mógł zgłosić do potrącenia jedynie te własne wierzytelności, które może wykazać dokumentami. Powinno to wpłynąć na koncentrację procesu na głównym wątku postępowania i skrócić czas rozpoznania sprawy. Jest jednak także druga strona medalu - będzie więcej procesów.

Środkiem mającym służyć udrożnieniu zatorów w sądach gospodarczych ma być podwyższenie wartości przedmiotu sporu spraw podlegających rozpoznaniu w sądach okręgowych z dotychczasowych 75.000 złotych, do 100.000 złotych. Powinno to wpłynąć na zwiększenie wpływu spraw do sądów rejonowych i odciążenie sądów okręgowych. Nie jest jednak pewne, czy to właściwy kierunek zmian.   

Po nowelizacji każdy wyrok sądu pierwszej instancji w sprawach o roszczenia pieniężne albo świadczenia innych rzeczy zamiennych będzie z chwilą wydania stanowić tytuł zabezpieczenia, wykonalny bez nadawania mu klauzuli wykonalności. Złożenie przez dłużnika zasądzonej kwoty wraz z odsetkami do depozytu sądowego jest wystarczające do zabezpieczenia (art. 479 19a kodeksu postępowania cywilnego).

Pozytywnie należy odczytać zmiany dotyczące doręczania pism procesowych przedsiębiorcom. Dotychczas w sytuacji, gdy pismo procesowe nie mogło być doręczone na adres ujawniony w rejestrze gospodarczym, Sąd wzywał powoda do wskazania aktualnego adresu pozwanego. W przypadku, gdy powód nie dysponował danymi o aktualnym adresie siedziby lub zamieszkania pozwanego postępowanie podlegało zawieszaniu. Niesolidni dłużnicy często wykorzystywali tą lukę, skutecznie unikając odpowiedzialności za długi. Znowelizowane przepisy idą z pomocą wierzycielom wprowadzając nową fikcję doręczenia. Pisma dla przedsiębiorców podlegających wpisowi w rejestrach gospodarczych wysłane na ostatni ujawniony w tych rejestrach adres siedziby lub zamieszkania, uznaje się za prawidłowo doręczone. W ten sposób, brak aktualizacji adresu przez niesolidnego dłużnika w rejestrze gospodarczym nie będzie stanowił już przeszkody w sprawnym dochodzeniu roszczeń przed sądem. W tym świetle, w interesie każdego przedsiębiorcy jest możliwie szybka aktualizacja danych adresowych w rejestrach gospodarczych. Przedsiębiorcy, którzy nie dopilnują obowiązków aktualizacyjnych, mogą być narażeni na utratę możliwości obrony środkami zaskarżenia.

Nowelizacja rozwiązuje również inny pokrewny problem związany ze zmianą statusu pozwanego przed wszczęciem lub w toku postępowania. Dotychczas w sytuacji, gdy pozwany utracił status przedsiębiorcy przed wszczęciem postępowania, sprawa podlegała rozpoznaniu w postępowaniu zwykłym, a nie gospodarczym. Podobnie, gdy utrata statusu przedsiębiorcy następowała w toku postępowania - sprawa traciła charakter sprawy gospodarczej. Skutkowało to zmianą zasad postępowania oraz dopuszczalności środków zaskarżenia (np. w zakresie wartości przedmiotu zaskarżenia w kasacji – por. postanowienie SN z 30.08.2006r., II CZ 50/06, Biul. SN 2006/11/17). Według nowej regulacji, zaprzestanie prowadzenia działalności gospodarczej przez którąkolwiek ze stron stosunku cywilnego po jego powstaniu nie wyłącza stosowania przepisów postępowania gospodarczego. Zasadę tą należy stosować odpowiednio w przypadku utraty statusu przedsiębiorcy przez którąkolwiek ze stron w toku postępowania.

Ustawodawca podejmuje pozytywne działania w celu zdynamizowania procesów gospodarczych w Polsce. Z jego pola widzenia umknęło jednak to, że winę za przewlekłość postępowań w sprawach gospodarczych ponoszą nie tylko przedsiębiorcy i ich pełnomocnicy, ale również sądy. W praktyce bowiem wydanie nakazu zapłaty w prostej sprawie, wyznaczenie terminu rozprawy lub sporządzenie uzasadnienia wyroku zajmuje sądom nawet kilka miesięcy. Dzieje się tak nie z winy przedsiębiorców i ich pełnomocników, a niewydolności systemu sprawiedliwości.

Obecna reforma procedury cywilnej może wywołać skutki przeciwne od zamierzonych. Stawianie przed przedsiębiorcami i ich pełnomocnikami coraz wyższych wymagań formalnych przekształca postępowanie gospodarcze w proces „formułkowy”. Zbytni rygoryzm formalny prowadzi natomiast do zwiększenia liczby spraw podlegających zwrotowi. Im więcej zwrotów pozwów w sprawach gospodarczych, tym większy będzie napływ spraw ponownie wnoszonych. W tej sytuacji można obawiać się, czy sądy będą w stanie podołać rosnącemu napływowi spraw. W odpowiedzi na ten problem, ustawodawca przewiduje rozszerzenie ilości etatów oraz uprawnień referendarzy sądowych. Pozostaje jednak aktualne pytanie, czy to wystarczy, aby rozwiązać problem zatorów w procesach gospodarczych ?